Edukira joan

Mizo hizkuntza

Wikipedia, Entziklopedia askea
Mizo hizkuntza
mizo — Mizo ṭawng
Datu orokorrak
Hiztunak500.000 (1997)
UNESCO sailkapena2: kaltebera
Hizkuntza sailkapena
giza hizkuntza
Sino-Austronesian (en) Itzuli
sino-tibetar hizkuntzak
Alfabetoalatindar alfabetoa
Hizkuntza kodeak
ISO 639-2lus
ISO 639-3lus
Ethnologuelus
Glottologlush1249
Wikipedialus
UNESCO1230
IETFlus

Mizo (Mizo twang), Sino-tibetar hizkuntzen familiako hizkuntza da. 700.000[1] hiztun ditu, gutxi gorabehera: Mizoak. Indiako Mizoram estatuan, Myanmarrekoa Chin estatuan, eta Bangladesheko Chittagong Hill Tractsen hitz egiten da.

Mizoa Lushaitzat ere ezagutzen da, termino kolokiala, Lusei britaniarrak haien hedapen kolonialan aurkitu zuten lehen herria izan zelako.

Lusei hizkuntzan oinarrituta dago, baina hainbat hitz Mizoren tribu edo klanetik etortzen dira.

Mizoramen hizkuntza ofiziala da, ingelesarekin batera, eta esfortzuak egon dira zortzigarren programako Indiako konstituzioan sartzeko[2].

Mizo hizkuntza Sino-Tibetar hizkuntzaren Kuki-Chin adarrean oinarritzen da. Mizoren klanetan hanbat dialekto egon dira, horietatik Lusei dialektoa komunena izan zen, Mizo hizkuntzan eta Kuki pertsonen lingua francan bihurtu zena (Misiolari kristauen erabileragatik).

Beste hizkuntzekiko erlazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sino-Tibetar familiaren beste hizkuntzekin erlazionatuta dago. Kukish hizkuntzarekin hainbat hitz komunean ditu.

Mizoa eta Sino-Tibetar hizkuntzak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Proto-Sino-Tibetar Mizo hizkuntza Hmar hizkuntza Mandarin estadarra(Pīnyīn) Txinatar ertain goztiarra Antzinako mandarina Idatzizko Tibetan Idatzizko Burmese Idatzizko Sgaw Karen Bodo Tripuri(Kokborok) Meitei hizkuntrza Trung Esanahia
*tujH tui tui 水(shuǐ) - - - - htee døi twi/tui ishing Ura
*sĭj(H) (? / ś-) thi thi 死 (sǐ) si' sjid shi-ba se thee thøi thwi/thui shi ɕi Hiltzea
*ghāH khà kha 苦 (kǔ) kʰɔ' khag kha khâ khá khá Kwkha/Kha kha Kha(salty) Mikatz
*sĭŋ thing thingkung - sin sjin shing sac tháe - Bufang/Wafang - Egurra/ Zuhaitza
*miǝ̆ŋ hming hming 名 (míng) mjiajŋ mjing ming mung - Bumung/mung ming muŋ Izena
*paH pa pa 爸 (bà) - - - - pa afah Afa/Bupha ipa - Aita
*ŋāH (pa-)nga panga 五 (wǔ) ŋɔ' ngag lnga ŋ̩â yëh ba Ba/Kaiba manga pəŋ-ŋà Bost
*rŭk (pa-)ruk paruk 六 (liù) luwk ljəkw drug khrok xu doh - taruk khlu Sei
*nă- nang nang 汝 (rǔ) - - - - na nøng nung/nwng nang Zuk
*nĭj ni ni/sun/nisa 日 (rì) - - - - mu ni/mu shan Sal Eguna/ Eguzkia
*druaŋ chhung (inside) sung/sungtieng 中(zhōng) (middle) ṭüŋ ṭǜŋ truŋ truŋs gźuŋ ǝtwaŋh khuh tha - - manung a3-tuŋ1 (middle)
*tī̆kʷ tâwk (enough, sufficient) huntawk 淑 (shú, shū, chù) - - sdug (pretty, nice) thǝuk (be worth, have certain value; be lucky) - - - -
*[ph]ra ṭha ṭha - - - - - ghay - Kaham/Chao pha - Jainkoa
*chēŋ (be blue, green) hring (green) hring 青 (qīng) (green) chieŋ shēŋ - - - -
*ch[ē]t sât sat/chan/tan 切 (qiē, qiè) chiet shīt zed ćhać - - tandi/Hradi - Moztea

Mizoa eta Birmaniera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

kun (Tolestu), kam (Erreka baten ertza), kha (mikatza), sam (Ilea), mei (Sua), that (Hil), ni (Eguzkia) hnih (Bi) li (Lau) nga (Bost).

Mizo hizkuntza zortzi tonu eta intonazio ditu bokal bakoitzeko: a, aw, e, i eta u. Tonu eta intonazio horietatik, lau tonu murriztua dute, eta beste laurak tonu luzeak. O bokala, guztiak tonu murriztuaz, amerikar ingelesak duen /oʊ/ diptongoaren ia soinu berdina du. Horrela irudikatu daitezke bokalak[3]:

Aurrean Zentrala Atzean
Itxita i [i], [ɨ], [iː] u [u], [ʊ], [ʊː]
Erdi irekita e [e], [ɛ], [ɛː] aw [o], [ɔ], [ɔː]
Irekita a [ʌ], [a], [ɑ], [ɑː], [ä]
a-rekin hasita e-rekin hasita i-rekin hasita u-rekin hasita
ai (/aɪ̯/, /ɑːi/ or /ai/) ei (/eɪ̯/, /ɛi/ or /ɛɪ̯/) ia (/ɪə̯/ /ɪa/, /ja/ or /ɪa̭/) ua (/u̯a/ or /ua̭/)
au (/aʊ̯/, /ɑːʊ̯/) eu (/ɛu/, /eʊ/ or /eʊ̯/) iu (/ɪʊ̯/ or /iw/) ui (/ɥi/ or /ʔwi/)
  • iai, as in iai, piai
  • iau as in riau ruau, tiau tuau etc.
  • uai, as in uai, zuai, tuai, vuai
  • uau, as in riau ruau, tiau tuau, suau suau
Ezpainkari Horzkari Hobikari Belar Glotala
zentrala Albokoa
Herskaria Ahoskabe p [p] t [t] k [k] h [ʔ]1
Hasperen ph pʰ] th [tʰ] kh [kʰ]
Ahostun b [b] d [d]
Afrikaria Ahoskabe ch [t͡s]
Hasperen chh [t͡sʰ], [tʃʰ]
Albokari tl [t͡l]
Alboko hasperena thl [t͡lʰ]
Flap ṭ [t͡r]
Alboko flap ṭh [t͡rʰ]
Frikaria Ahoskabe f [f] s [s] h [h]
Ahostun v [v] z [z] l [l]
Sudurkaria Bakun m [m] n [n] ng [ŋ]
Hasperen hm [ʰm] hn [ʰn] ngh [ʰŋ]
Urkari Bakun r [r] l l
Hasperen hr [ʰr] hl [ʰl]
Glotalizatua

(bakarrik bukaeran

ateratzen da)

rh [rʔ] lh [lʔ]

Mizoaren tonu desberdinak aldatu dezakete hitzen esanahia.

A bokalak izan dezaken zortzi tonuak eta intonazioak p-a-n-g letra sekuentzian ikusi daitezke:

  • Tonu altu luzea: páng
  • Tonu baxu luzea: pàng
  • Tonu maximoa: pâng
  • Tonu jaitsiera: päng
  • Goranzko tonu motza: pǎng
  • Beherazko tonu motza: pȧng
  • Erdi tonu motza: pang
  • Tonu baxu motza: pạng
Tonu motzak Tonu luzeak
Erdikoak Igotzen Jaisten Baxuak Maximoa Altua Jaisten Baxua
a (ǎ / ă) / ả (ȧ / ã) / ą â á ä à
o (ǒ / ŏ) / ỏ / (ó) ọ / (ò)
aw (ǎw / ăw) / ảw (ȧw / ãw) / ąw ạw âw áw äw àw
u (ǔ / ŭ) / ủ (ů / ũ) / ų û ú ü ù
e (ě / ĕ) / ẻ (ė / ẽ) / ę ê é ë è
i (ǐ / ĭ) / ỉ (ĩ) / į î í ï ì

Mizoan unitate polisilabikan dauden banakako silabak beren banako esanahia dute. Hizkuntza monosilabikoa da, beste hitzak konposatuak dira.

Hitzen ordena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mizoren hitz ordena Objektua-subjektua-aditza. Baina esaldiaren ordena aldatzen bada, Subjektu-aditza-objektu osatzen, ez da esanahia aldatzen eta ez da gaizki hartzen, baina bakarrik egoera batzuetan erabiltzen da.

Aditz jokoa jakiteko begiratu behar da itxuragatik eta partikula batzuen eransketagatik.

  • ang (etorkizuna)
  • tawh (iragana eta iragan burutua)
  • mék (denbora progresiboa, orainaldia eta iragana)
  • dáwn (etorkizuna)
  • dáwn mék (etorkizun hurbila)

Aditzen aldaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mizoren aditzak gehienetan gerundioan erabiltzen dira. Aldaketa hau tihdanglamna deitzen da. Erabili daiteke iraganeko partizipioa.

Mizo aditza Tihdanglam (aldatuta) Esanahia
ziak ziah ziak – idatzi

ziah – idazten, idatzita

tât tah tât – zorroztu

tah – zorrozten, zorroztuta

mâk mà – dibortziatu

mâk – dibortziatzen, dibortziatuta

Ez dago generorik subjektuentzat eta ez daude artikulurik. Atzizki batzuk daude sustantiboak eratzeko aditzekin eta adjektiboekin. Komunenak -na eta -zia atzizkiak dira.

-na atzizkia sustantiboak egiteko aditzekin eta adjektiboekin erabiltzen da. -zia atzizkia adjektiboak izendatzeko erabiltzen da.

Sustantiboen deklinazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Kasua Desinence Tonua (ahoskatzea) Adibideak
Nominatiboa

Akusatiboa Genitiboa

no change -

- -

1. tui

2. nula 3. hmangaihna

Ergatiboa suffix -in for non-proper nouns, 'n for proper nouns short low pitch for -in 1. tuiin

2. nulain 3. hmangaihnain

Instrumental short high pitch on -in
Lokatiboa suffix -ah 1. tuiah

2. nulaah 3. hmangaihnaah

Sustantiboen pluralizazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sustantiboak pluralizatuta daude -te, -ho, -teho eta -hote atzizkien bitartez.

Izena Plurala Esanahia
mipa mipate

mipaho

mipa – gizona

mipate/mipaho – gizonak

naupang naupangte

naupangho

naupang – umea

naupangte/-ho – umeak

Izenordainak aske forman eta zikliko itxuran agertzen dira.

Forma askea Forma zikliikoa
kei(I) ka (I)
keimah (I)
keini (we) kan (we)
keimahni (we)
nang(you, singular) i (you, singular)
nangmah (you)
nangni (you, plural) in (you, plural)
nangmahni (you, plural)
ani (he, she, it) a (he, she, it)
amah (he, she, it)
anni (they) an (they)
anmahni (they)

Forma askea nabarmentzeko erabiltzen da eta forma ziklikoarekin erabili behar da.

Itxura ziklikoa ere erabiltzen da izenordainaren forma genitiboaz.

Izenordaina Genitiboa Akusatiboa Ergatiboa
Forma ziklikoa
ka ka mi, min keimahin=keima'n
kan kan min keimahni-in=keimahnin
i i che nangmahin=nangma'n
in in che u nangmahni-in=nangmahnin
a a amah amahin=ama'n
an an anmahni anmahni-in=anmahni'n
Itxura askea
kei keima keimah, keimah min keimahin=keima'n
keimah keima keimah, keimah min keimahin=keima'n
keini keini keini, keini min keini-in=keini'n
keimahni keimahni keimahni, keimahni min keimahni-in=keimahni'n
anni anni anni anni'n
anmahni anmahni anmahni anmahni-in=anmahni'n

Adjektiboak deskribatzen duten sustantiboaren atzean doaz.

1. naupang fel ume ona
child good
2. lehkhabu chhiartlâk Liburu atsegina
book readable
3. hmasawnna chhenfâkawm Garapen iraunkorra
development sustainable

Egiten da lo jartzen esaldiaren bukaeran.

Esaldia Ezezkoa
Lala a lo kal

Lala etorri da

Lala a lo kal lo

Lala ez da etorri

Pathumin paruk a sem thei

Hiru ksei zatitzen du

Pathumin paruk a sem thei lo

Hiruk ez du sei zatitzen

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. «Mizo language, alphabet and pronunciation» www.omniglot.com (Noiz kontsultatua: 2019-02-19).
  2. (Ingelesez) «Requests to include 38 languages in Constitution pending: Govt» The Hindu 2009-12-01 ISSN 0971-751X. (Noiz kontsultatua: 2019-02-18).
  3. «Mizo language explained» everything.explained.today (Noiz kontsultatua: 2019-02-19).
  4. «Mizo grammar explained» everything.explained.today (Noiz kontsultatua: 2019-02-19).